نگاهی به هنر خاتم کاری

در دایره المعارف فارسی «هنر آراستن سطح اشیاء با مثلث های کوچک مانند موزائیک را خاتم کاری می نامند. طرح های مختلف خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی است . با قراردادن مثلث های کوچک در کنار هم این اشکال هندسی را نقش بندی می کنند . این مثلث ها را از انواع چوب ، فلز و استخوان می سازند. هرچه مثلث ها ریزتر وظریف تر باشند، خاتم مرغوب تر و با کیفیت تر است . برای ساختن کوچک ترین واحد هندسی در یک طرح خاتم ، حداقل سه مثلث و برای بزرگ ترین آن ، حداکثر چهارصد مثلث به کار می رود.
این هنر به شیوه امروزی قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش رابطه مستقیم بین ایران و چین ، وارد ایران شده است. برخی از محققان نیز معتقدند که هنر خاتم کاری در دوره دیلمان در ایران و در شهر شیراز پایه گذاری شد و در عصر صفویه به اوج شکوفایی خود رسیده است، زیرا از طرفی حمایت حکومت از هنرمندان و از طرف دیگر ایجاد روابط بازرگانی با کشورهای دور و نزدیک به گسترش هنر خاتم کمک کرد. پیش از ظهور اسلام در ایران نوعی خاتم سازی رواج داشته و شیوه کار آن به این صورت بوده که از چوب یکرنگ مکعب هایی به اضلاع چهار میلی متر برش می دادند و با طرح های گوناگون روی صفحه ای نصب و میخ کوب می کردند و این شیوه تا چند قرن پس از اسلام هم متداول بوده است. در حال حاضر منبری خاتم کاری شده با این روش در مسجد جامع عقیق شیراز وجود دارد که بیش از هزار سال از زمان ساخت آن می گذرد.

ابزار کار
گیره فلزی ، تیز سوهان ، چکش ، گاز انبر ، اره سیم ساب دار ، مثلث ساب ، مغار ، متر فلزی ، خط کش ثابت و خط کش تیردار ، گونیا و پرگار از جمله وسایل مورد نیاز برای این هنر است .
این هنر شامل دو مرحله است :
۱- خاتم سازی که شامل عملیاتی از قبیل طراحی خاتم ، تهیه مواد و مصالح و برش مصالح اولیه ترکیب و ایجاد گل و در نهایت ساخت قامه (جسم مکعب مستطیلی شکل دارای میانگین طول ۴۰ سانتی متر و عرض ۱۰ سانتی متر و قطر ۳ سانتی متر از چوب یا خاتم) و برش آن و تهیه لایه خاتم است.
۲- خاتم کاری که شامل طراحی زیرسازی، طراحی چسباندن لایه های خاتم بر روی زیرکار، پرداخت و جلا کاری اشیای خاتم کاری است.

روش ساخت خاتم
در خاتم کاری چوب ، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده برش داده و آنها را به گونه ای کنار هم قرار می دهند که برش عرضی این مثلث های واحد، دارای اشکال هندسی منظم باشند سپس برش های نازک را با سریش و با نظم و ترتیب خاصی روی یک ورقه نازک چوبی می چسبانند و پس از خشک شدن ورقه ها را روی اشیای مورد نیاز جهت تزئین نصب می کنند.
از مهمترین مصالح خاتم سازی انواع چوب است که شامل چوب های عناب ، نارنج ، افرا، گردو، کیکم، تبریزی، شمشاد، آبنوس، فوفل و بتم است. انواع استخوان نیز به علت استحکام و رنگ سفید آنها در ساخت خاتم به کار می روند که عبارتند از استخوان های شتر، اسب، گاو، همچنین عاج طبیعی فیل و عاج مصنوعی نیز در خاتم کاربرد زیادی دارد. برای استقامت و استحکام خاتم ساخته شده و مراقبت از آن، از فلزات رنگی در خاتم سازی استفاده می شود برنج برای رنگ زرد و نقره و آلومینیوم برای رنگ سفید مورد استفاده قرار می گیرد.
چوب مورد نیاز برای این کار باید دارای رنگ و بافت مناسبی باشد و گره و ترک نداشته باشد. فلزات نیز باید آلیاژ مناسبی داشته باشند.
ابزار خاتم سازی
رنده، تنگ، اره، سوهان، پرگار، گونیا، چکش، گازانبر، مغار، پرس از جمله ابزار ساخت خاتم است .

مواد و مصالح خاتم سازی
چوب : چوب فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد.
فلز : مفتول های طلایی یا نقره ای، مس، برنج، آلومینیوم.
استخوان : استخوان ساق پا و دست شتر یا اسب، عاج فیل، استخوان مصنوعی
رنگ سبز : از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه این رنگ تهیه می شود. استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی قرار میدهند و به مدت شش ماه در معرض نور خورشید قرار می دهند. امروزه به دلیل مشکل بودن تهیه استخوان شتر ، از چوب نارنج به جای استخوان شتر استفاده می کنند و برای رنگ کردن آن، از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می کنند.

روغنکاری خاتم
به دو دلیل سطح یک خاتم را روغن میزنند ، براق شدن خاتم و حفاظت آن در مقابل رطوبت، گرما و سرما. در گذشته برای این کار از روغن جلا یا سندلوس ( شیره درخت کاج ) استفاده میکردند. بعد ها از روغن هاویلوکس استفاده شد و امروزه از پلی استر استفاده می کنند.

مراحل تولید خاتم
ابتدا انواع چوبها و استخوان ها را در رنگ های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱تا ۵/۲میلی متر برش می دهند و از آنها مثلث هایی تهیه می شود که پس از سوهان کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول های سیمی به صورت مثلث بوده که برای آماده سازی آنها نیز مراحل مختلفی طی می شود سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده واین مثلث ها ی چوبی ،استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می شوند و به وسیله نخ محکم می گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می شود ،بعد از چند ساعت نخ ها باز شده واضلاع طرح سوهان کاری شده و چهار عدد از پره های ساخته شده را در کنار هم قرار می دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می شوند که حاصل آن «توگلو» به دست می آید. مرحلهٔ بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، به وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده می شود وبه آن «شمسه» می گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می شود و با نخ محکم می شود و حاصل آن طرح ستاره ای است ،این طرح ها آنقدر تکرار می شوند تا بر اساس طرح مورد نیاز در آمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برش کاری و چسبانده لایه های بسیار نازک چوب دراطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود می آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از ۴۰۰ مرحله کاری را شامل می شود.
ویژگی های یک خاتم مرغوب
صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم .
یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم
عدم تغییر در رنگ و شکل
ترمیم کاری ها و بتونه کاری ها در سطح کار مشخص نباشند .
قرینه بودن تمامی گل ها و اشکال درسطح کار و زوایا و اضلاع
دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم یکسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه ای ندارد و کل طرح را از بین می برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم ساز باید یک نجار چیره دست هم باشد.
رنگ کاری و روکش دادن محصول باید با مهارت فراوان و بدون خدشه و هر عیبی باشد .
نقش ها ومثلث ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.
آثار خاتم سازی در دوره های مختلف
درخشان ترین دوره خاتم سازی در ایران عهد صفویه است. صندوق مرقد امامزاده سید علاءالدین حسین فرزند امام موسی بن جعفر(ع) در شیراز و در آن بقعه که قدمت آنها ۴۰۰ تا ۴۵۰ سال است از خاتم میباشد. قاب آینه خاتم که در تاریخ ۱۱۲۴ ه. ق در کرمان ساخته شده و جزو مجموعه خصوصی مرحوم محمد حسین صنیع میباشد از جنس خاتم است. صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر(ع) و حضرت امام جواد(ع) در سامرا و نیز صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر گرامی حضرت حجت الله (عج) در سامره که در زمان شاه سلطان حسین صفوی به کمک استاد جعفر ساخته شده است از شاهکارهای خاتم آن دوران است.
در دوران قاجاریه ورودی خزانه و حرم حضرت عبد العظیم (ع) و در ورودی موزه ایران باستان است دارای خاتم کاری است.
در دوره پهلوی ، ساخت صندوق های حضرت مسلم بن عقیل(ع)، حضرت عبد العظیم (ع)، حضرت شاهچراغ(ع)، امامزاده سید میرمحمد(ع) با استفاده از خاتم انجام گرفته است .