یکی از قدیمی ترین صنایع دستی ایران هنر خاتم کاری است که تاریخ ابداع این هنر مبهم است اما هنر خاتم کاری در دوران صفویه به اوج و شکوفایی خود رسیده است .
در بین خاتم سازان و هنرمندان درباره مخترع و مبتکر خاتم روایت های گوناگونی وجود دارد ولی آنچه قابل ذکر است آن است که به درستی معلوم نیست اولین بار خاتم سازی را چه کسی ابداع کرده است . در دایرةالمعارف فارسی آمده است : زمان آغاز این هنر دانسته نیست ،و آنچه درباره آن گفته میشود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتمساز هنوز بر این عقیدهاند که هنر خاتمسازی معجزه ابراهیم پیغمبر است .
برخی منابع نیز هنر خاتم کاری را به چینی ها نسبت می دهند . ولی آنچه در این میان اهمیت دارد ذکر این نکته است که اگر چه نمونه هایی از هنر صنایع دستی در ممالک مختلف مثل چین ، هند و مصر وجود داشته اما از نظر کیفیت ، تنوع مواد و ظرافت قابل مقایسه با هنر خاتم کاری ایرانی نیستند و به همین دلیل در بسیاری از کتب ، هنر خاتم کاری را یک هنر ایرانی می دانند ، زیرا قوام این هنر در ایران به وقوع پیوسته است.
در ایران از مشهورترین آثار خاتم کاری می توان به موارد زیر اشاره کرد:
– منبر خاتم کاری در مسجد جامع عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزارسال.
– سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مربوط به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی)
– درهای خاتم قصر رویایی تیمور گرکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال۸۰۷ هجری(۱۴۰۵میلادی)
– درهای چوب گردو و روکش استخوان ودیگر چوبها ساخته شده توسط هنرمندی بنام حبیب الله درسال ۹۹۹هجری(۱۵۹۱میلادی) که درموزه برلین نگهداری میشود .
– درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته ،از شهر بخارا که درموزه ویکتوریا آلبرت موجود است.
– منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان بااشکال هندسی و اجزای نقرههای مربوطه به سال ۱۱۱۴هجری(۱۷۰۲میلادی)
در دروان صفویه اوج شکوفایی و تکامل این هنر بود، دراین دوران از گوشه و کنار ایران هنرمندان به اصفهان ، پایتخت آن زمان آمدند و هنرهای فراموششده این کشور ازنو پایه گذاری شد . به علت عدم توجه به هنرها در زمان قاجاریه این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان و هنرمندان این رشته دراین دوران در بدترین و سخت ترین شرایط زندگی میکردند.
درسال ۱۳۰۷ اوایل دوران پهلوی مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعهای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس ازآن کارگاههای خاتمسازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد .
آثار بجا مانده جمعی از هنرمندان اصفهان ،تهران وشیراز ،اتاق هفت در هفت متری خاتمکاری شده با تمامی وسایل موجود در آن ،در کاخ مرمر به مدت چهار سال، رهاورد همی ندوران است.
همچنین تالار خاتم مجلس شورای ملی با ۴۰۰ متر مربع خاتمکاری.
بعد از انقلاب اسلامی هنر خاتم سازی در کارگاه خاتم سازی وزارت فرهنگ و هنر سابق تحت نام جدیدی با وابستگی به وزارت فرهگ و آموزش عالی ادامه یافت و از آن زمان تا به حال نوع طرحهای خاتم کاری تغییر یافته و با حذف طرح های خارجی به سنتگرایی توجه بیشتری میشود و از آن به بعد خط و نوشته وارد خاتم شد.
تعریف خاتم
ترکیبی از چند ضلعیهای منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگهای مختلف است خاتم را تشکیل می دهد . پنج ، شش ، هشت یا ده ضلعی است.
خاتم از هنرهای دستی دقیق و بسیار پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله فراوان دارد .
قدیمیترین آثار هنری خاتمکاری شده باقی مانده عبارتند از:
– صندوق مرقد موسی بن جعفر و امام جواد در کاظمین مربوطه به دوران شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶هجری قمری ساخته شده توسط استاد محمد جمعه.
– صندوق مرقد امام حسن عسکری در سامره و صندوق مرقد امام علی النقی مربوطه به همان دوره واستاد.
– صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر مهدی موعود که درهمان دوره ساخته و نصب شده.
– اثر بسیار زیبا و نفیس درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان که چندین بار توسط استادان این هنر ترمیم و مرمت شده است.
– درب خاتم امامزاده شاه رضا در قمشه (شهرضا) مربوطه به زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی .
– صندوق خاتم مرقد علی ساخته شده درزمان کریم خان زند و نصب آن درزمان لطفعلی خان زند
– صندوق خاتم مرقد سید الشهداء و ابوالفضل در کربلا
مواد اولیه در ساخت خاتم
انواع چوب (آبنوس- فوفل- گردو- بقم- عناب-نارنج- کهکم-کبوده)
انواع استخوان (استخوان و عاج فیل- استخوان شتر- استخوان اسب)
مفتولهای فلزی (برنج -آلومینیوموبعضاً نقره)
صدف- نخ پرک – سریشم – لاک
مراحل تولید خاتم
انواع چوب ها و استخوانها را ابتدا در رنگهای مختلف تهیه می کنند و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر۱ تا ۵/۲ میلیمتر برش می دهند و از آنها مثلثهایی تهیه میشود که پس از سوهانکاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتولهای سیمی به صورت مثلث بوده که برای آمادهسازی آنها نیز مراحل مختلفی طی میشود سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده واین مثلثها ی چوبی ،استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده میشوند و به وسیله نخ محکم میگردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست میشود ،بعد از چند ساعت نخها باز شده واضلاع طرح سوهانکاری شده و چهار عدد از پرههای ساخته شده را در کنار هم قرار میدهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده میشوند که حاصل آن «توگلو» به دست میآید. مرحلهء بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، به وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده میشود وبه آن «شمسه» میگویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده میشود و با نخ محکم میشود و حاصل آن طرح ستارهای است ،این طرحها آنقدر تکرار میشوند تا بر اساس طرح مورد نیاز در آمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برشکاری و چسبانده لایههای بسیار نازک چوب دراطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود میآید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از ۴۰۰ مرحله کاری را شامل میشود.
خاتمها بر اساس طرح ،رنگ ،شکل و ابعاد محل مورد استفاده بر روی سطح کار بهوسیله چسب مخصوص چسبانده شده و با ایجــاد طرحهای گوناگون و قرینهسازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین میگردد که پس از برخی ترمیمها ،سوهان، سمباده و بتونهکاری و نهایتاً ساییدن و صافکردن سطح خاتم ،کار برای روغنکاری وجلابخشی به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر و کیلرو پولیستر آماده میشود.
یک خاتم خوب با ریز نقش بودن و منظم بودن طرح آن دارای مرغوبیت است که همهء اینها در مهارت استادکار در تهیهء مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه میشود.
از جمله مهمترین مراکز خاتمسازی در ایران شیراز ، اصفهان و تهران هستند که البته اکثر خاتمسازان در تهران اصفهانی یا شیرازی هستند.
یک نکته مهم این است که محصولات خاتمکاری شده بایستی دور از حرارت ، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری شوند و از تمیز کردن آنها با پارچه مرطوب و از به کار بردن هر گونه جلاسنج بر روی سطوح خاتم خودداری کنید.